TÜRKÇE DERSLERİ-7.SÖZCÜK TÜRLERİ
İsim Nedir?
İsim (ad), bir varlığın ne olduğunu anlatmak amacıyla kullanılan terimlerin genel adıdır. Belirli bir bağlamda kullanılabildiği gibi, bir ya da birden fazla varlığı tanımlama özelliği gösterir. Kişi adları insanlar için kullanılmakta iken, belirli bir varlığı tanımlamak için kullanılan ifadeler özel isim olarak anılmaktadır.
Özel İsim Nedir?
Sadece eşi ve tam benzeri olmayan sözcükleri karşılayan, o varlığın kendine ait tanıtıcı sözcüğü olan isimlerdir.
Özel İsim Örnekleri
- Şahıs isim ve soy isimleri (Ahmet Demir)
- Kıta, devlet ve millet isimleri (Avrupa, Türkiye, Türk)
- Dil, din ve mezhep isimleri (Türkçe, İslamiyet)
- Şehir, cadde, sokak, köy isimleri (İstanbul, Büyükdere Caddesi, Altın Sokak)
- Kitap, dergi, gazete isimleri (Sefiller, Bilim Çocuk)
- Deniz, okyanus, göl, akarsu isimleri (Karadeniz, Büyük Okyanus, Van Gölü)
- Dağ, tepe, ova isimleri (Ağrı Dağı, Acıpayam Ovası)
- Kurum, dernek isimleri (Türk Dil Kurumu)
NOT: Özel isimler cümlede büyük harfle başlar ve bu sözcüğe gelen çekim eki kesme işareti ile ayrılır.
Cins İsim Nedir?
Aynı türden tüm canlı cansız varlıklara verilen isimlere cins isim denir. Doğadaki varlıkları, soyut kavramları, nesneleri de karşılar. Özel isim dışındaki tüm isimler cins isimdir.
Cins İsim Örnekleri
Cins isimler, türleri veya kategorileri tanımlamak için kullanılan isimlerdir. Aşağıda, farklı cins isim kategorilerine örnekler verilmiştir:
- Hayvanlar: köpek, kedi, kuş, balık, at, inek, tavşan
- Bitkiler: çiçek, ağaç, ot, çalı, meyve, sebze, mantar
- Yiyecekler: ekmek, peynir, et, sebze, meyve, süt, balık
- Meslekler: doktor, öğretmen, avukat, mühendis, sanatçı, işçi, polis
- Eşyalar: kitap, kalem, çanta, telefon, bilgisayar, araba, bisiklet
- Doğal olgular: yağmur, rüzgar, güneş, kar, yıldız, deniz, göl
- Maddeler: su, hava, altın, demir, cam, taş, petrol
Bunlar sadece birkaç örnek olup cins isimler oldukça geniştir ve farklı kategorilerde birçok kelimeyi kapsar.
Somut İsim Nedir?
Beş duyu organıyla algılanabilen ve soyut olarak başka bir anlam barındırmayıp gerçek anlamını vurgulayan isimlerdir.
Yani, 5 duyu organımızın hepsi ya da herhangi biriyle algılayabildiğimiz, yani elle tutup gözle görebildiğimiz, koklayıp tadabildiğimiz ve duyabildiğimiz fiziksel varlıkları karşılayan isimler “somut” isimlerdir.
Soyut İsim Nedir?
Beş duyudan herhangi biriyle hissedemediğimiz varlıklardır.
Yani, 5 duyu organımızın herhangi birisiyle algılayamadığımız, elle tutup gözle göremediğimiz, koklayıp tadına bakamadığımız ve duyamadığımız fiziksel olmayan, yalnızca düşünce yoluyla ya da hislerimizle var olduğunu bildiğimiz ve inandığımız varlıklara ya da şeylere verilen isimlerdir.
Tekil İsim Nedir?
Bir varlığı karşılayan isimlerdir.
Çoğul İsim Nedir?
Birden fazla varlığı karşılayan isimlerdir.
Topluluk İsmi Nedir?
Birden fazla varlığın bir araya gelerek oluşturduğu gruplardır.
Topluluk İsmi Örnekleri
Ordu, millet, sürü, meclis, komisyon, grup, jüri, okul, sınıf, bölük…
Sıfat Nedir?
Sıfatlar, isimlerden önce gelerek isimleri niteleyen veya belirten sözcüklerdir. Sıfatlar ikiye ayrılır:
- Belirtme Sıfatları
- Niteleme Sıfatı
Niteleme Sıfatı Nedir?
Varlıkların durum, şekil, biçim, renk yönüyle özelliklerini gösteren sıfat türüdür. İsme sorulan “nasıl” sorusuyla bulunur. Sıfat fiillerin hepsi aynı zamanda niteleme sıfatıdır.
Çalışan öğrenci her zaman kazanır.
Vapurda sıcak simit yedik.
Kırık sandalyelere oturmamaya dikkat edin.
Belirtme Sıfatları Nelerdir?
- Sayı Sıfatları
- Belgisiz Sıfat
- İşaret Sıfatı
- Soru Sıfatı
Sayı Sıfatı Nedir?
İsme sorulan kaç, kaçıncı, kaçar sorularının cevabıdır.
Sayı Sıfatları Nelerdir?
- Asıl Sayı Sıfatı
- Sıra Sayı Sıfatı
- Kesir Sayı Sıfatı
- Üleştirme Sayı Sıfatı
Asıl Sayı Sıfatı Nedir?
“Kaç” sorusunun cevabıdır. (altı ev, üç gün)
Kesir Sayı Sıfatı Nedir?
“Kaçta kaç” sorusunun cevabıdır. (tam altın, yarım altın, üçte iki hisse)
Üleştirme Sayı Sıfatı Nedir?
“Kaçar” sorusunun cevabıdır. (üçer elma, beşer portakal)
Belgisiz Sıfat Nedir?
İsimleri belli belirsiz belirten sıfatlardır. Hangi ve ne kadar sorularına cevap verir.
İşaret Sıfatı Nedir?
İsme sorulan hangi sorusunun cevabıdır. Örneğin, Bu kalem, öteki taraf, karşı tepe…
Soru Sıfatı Nedir?
İsimleri soru yoluyla belirten sıfatlardır. Örneğin, kaç gün, hangi ev, kaçıncı daire…
Küçültme Sıfatı Nedir?
Niteleme sıfatlarının sonuna “-cık, -cik, -ce, -imsi, -imtrak” eklerinden biri getirilerek yapılır.
Sıcacık evde çay içtik.
Bahçeden ekşimsi elmalar topladık.
Genişçe bir evde oturuyoruz.
Adlaşmış Sıfat Nedir?
Niteleme sıfatlarının önündeki isim düştüğünde niteleme sıfatı isim görevi üstlenir. Bu tür sözcüklere adlaşmış sıfat denir.
Yakınlarını her zaman koruyup kollar. (yakın arkadaşlarını)
Yönetmen bu filmde gençlere yer verdi. (genç oyunculara)
Sıfatlarda Derecelendirme
Niteleme sıfatının önüne “kadar, daha, pek, çok, en” zarflarından biri getirilir.
Daha güzel ev bulmak için akşama kadar gezdik.
En uzun bitkiler
Pek güzel insan
Zamir Nedir?
Zamirler isim olmadığı halde isim gibi kullanılan kelimelerdir. İsimlerin yerini kişi, yer, belirsizlik, soru anlamıyla tutarlar.
Zamirler Kaça Ayrılır?
- Sözcük Halinde Zamirler
- Ek Halinde Zamirler
Sözcük Halinde Zamirler Nelerdir?
- Kişi Zamiri
- İşaret Zamiri
- Belgisizlik Zamiri
- Soru Zamiri
- Dönüşlülük Zamiri
Ek Halinde Zamirler Nelerdir?
- İlgi Zamiri
- İyelik Zamiri
Kişi Zamiri Nedir?
Kişi adlarının yerine kullanılan sözcüklerdir.
| Kişi | Tekil | Çoğul |
|---|---|---|
| 1. Kişi | ben | biz |
| 2. Kişi | sen | siz |
| 3. Kişi | o | onlar |
Benim en değerli varlığımsın.
Sizin yazlığınız tam olarak nerede?
NOT: “Ben” ve “sen” kişi zamirleri yaklaşma durum eki aldıklarında kök değişimine uğrarlar.
Bana söylediklerini sana da söyledi mi?
NOT: Saygı anlamı katmak için bazı durumlarda ikinci tekil kişi yerine ikinci çoğul kişi kullanılabilir.
Sizin öneriniz nedir hanımefendi?
NOT: Bu kişi zamirlerinin dışında bir de “kendi” zamiri vardır.
| ben | kendim |
|---|---|
| sen | kendin |
| o | kendisi |
| biz | kendimiz |
| siz | kendiniz |
| onlar | kendileri |
İşaret Zamiri Nedir?
İsimlerin yerini gösterme yoluyla tutan sözcüklerdir.
İşaret Zamirleri Nelerdir?
- O
- Bu
- Şu
- Onlar
- Bunlar
- Şunlar
- Bura
- Şura
- Ora
- Öylesi
- Böylesi
- Şöylesi
- Diğeri
- Öbürü
- Beriki
- Öteki
NOT: Eğer kelime adın yerini tutmazsa, adı işaret ederse sıfat olur.
Diğer evde yemek verilecek. (Sıfat)
Diğerinde yemek verilecek. (Zamir)
NOT: İşaret zamirleri ikileme kurduklarında kesinlik anlamı vermediği için belgisiz zamir olur.
Sınıfta gün boyu şundan bundan söz ettik.
NOT: İşaret zamirleri cümlenin yerini tutabilir.
Öğrenciler derslere geç kalmaya başladı, bu tedbir almamız gereken bir durum.
Kazanmak için çalışman lazım, şunu artık kafana sok.
NOT: İşaret zamirleri isim tamlamalarında tamlayan da tamlanan da olabilir.
Ötekinin dersleri daha iyiydi. (Tamlayan)
Elbisenin şurası kirlenmiş. (Tamlanan)
NOT: “O” ve “onlar” işaret zamiri ve kişi zamiri olabilir.
Onu geçen gün metroda gördüm. (Kişi Zamiri)
Belgisiz Zamir Nedir?
Herhangi bir varlığı kesin biçimde göstermeden isim yerine kullanılan, varlıkları belirsiz biçimde karşılayan sözcüklerdir.
Belgisiz Zamirler Nelerdir?
- Kimse
- Herkes
- Hepsi
- Falan
- Biri
- Kimi
- Birazı
- Birçoğu
- Başkası
- Bazısı
- Niceleri
- Hiçbiri
Kimileri bu sözümü şaşkınlıkla karşıladı.
Bugünlerde herkes bir garip davranıyor.
Biri de çıkıp demedi mi?
NOT: İsim tamlamalarında tamlayan da tamlanan da olabilirler.
Hiçbirinin görevi (Tamlayan)
Öğrencilerin çoğu (Tamlanan)
Soru Zamiri Nedir?
İsimlerin yerlerini soru yoluyla tutan sözcüklerdir.
Soru Zamirleri Nelerdir?
- Kim (Kimi, kimden, kimi…)
- Ne (Neye, neyi, neyi…)
- Nere (Nerede, nereyi, neresi…)
- Hangisi (Hangimiz, hanginiz, hangileri…)
- Kaçı (Kaçımız, kaçınız, kaçıncısı…)
Bu soruları aranızdan kim çözebilir?
Tüm akşam ne anlattı?
Hangisini seçeceksin?
Kitapları kaça aldın?
Onlar nerede bekleyelim?
Sorulardan kaçıncısını yapamadın?
İlgi Zamiri Nedir?
Belirtili isim tamlamalarında tamlanan sözcüğün yerini geçici olarak tutan “ki” ilgi zamiridir.
Senin yazın güzel ama kardeşininki kötü. (kardeşinin yazısı)
Babamınki karşı yakada. (babamın evi)
İyelik Zamiri Nedir?
İsimlerin sonuna gelerek kime veya kaçıncı kişiye ait olduklarını gösteren eklere denir.
Benim kalemlerim nerede?
Kardeşin okula başladı mı?
Sizin göreviniz çok çalışmak.
Zarf (Belirteç) Nedir?
Fiillerin, fiilimsilerin, sıfatların ya da kendi türündeki sözcüklerin anlamlarını durum, zaman, miktar, yer-yön ve soru yönünden belirten sözcüklere denir.
Zarf Türleri Nelerdir?
- Durum Zarfı
- Zaman Zarfı
- Miktar Zarfı
- Yer-Yön Zarfı
- Soru Zarfı
Durum Zarfı Nedir, Nasıl Bulunur?
Fiilin ya da fiilimsinin anlamını belirler. bunların ne durumda ya da nasıl olduğunu belirtir.
Fiil ya da fiilimsiye “nasıl” sorusu sorularak bulunur.
Törende şiiri harika okudu. (nasıl okudu?)
Serin esen rüzgarın altına oturmak iyi geldi. (nasıl esen?)
Yer-Yön Zarfı Nedir, Nasıl Bulunur?
Eylemlerin yerini ve yönünü belirten sözcüklerdir.
“Nere, nereye?” sorularıyla bulunur.
Miktar Zarfı Nedir, Nasıl Bulunur?
Fiilin, fiilimsinin, adlaşmış sıfatın, zarfın miktarını bildiren sözcüklere denir.
“Ne kadar?” sorusuyla bulunur.
Fiil (Eylem) Nedir?
Varlıkların yaptıkları işleri, hareketleri, kılışları, onlarla ilgili oluşları ya da yargıları zamana, dileğe ve kişiye bağlayarak anlatan sözcüklere denir.
Olumlu veya olumsuz şekilleri vardır: konuştu, konuşmadı…
Zaman veya dilek kavramı taşır: yaptım, yapalım…
Kişi kavramı vererek çekimlenir: güldünüz, konuştuk
Anlamına Göre Fiiller
- İş (Kılış) Fiilleri
- Oluş Fiilleri
- Durum Fiilleri
Yapılarına Göre Fiiller
- Basit Fiiller
- Birleşik Fiiller
- Türemiş fiiller
İş (Kılış) Fiilleri Nelerdir?
Öznenin kendi isteğiyle gerçekleşen fiillerdir. “Ne, neyi, kimi” sorularına yanıt verirler.
Çocuk sesleri hepimizi çok mutlu ediyor.
Bazı eşyalarını otobüste unutmuş.
Ağaçlardan bazılarını belediye kesmiş.
Durum Fiilleri Nelerdir?
Nesne almayan fiillerdir. Bu fiillerin gerçekleşmesi bir nesneye bağlı değildir. Durum fiillerinde “Ne, neyi, kimi” sorularına cevap alamayız.
Bahçedeki çiçekler rengarenkti.
İlkbaharda doğa canlanmaya başlar.
Sabahtan uğradım ben bir arkadaşıma.
Oluş Fiilleri Nelerdir?
Öznenin isteği dışında gerçekleşen fiillerdir. Aşamalı bir şekilde gerçekleşir. Öznedeki değişimi gösterir.
Dolaptaki ekmekler küflenmiş.
Yüzün birdenbire sarardı.
Bu çubuk kraker bayatlamış.
Basit Fiil Nedir?
Yapım eki almamış fiildir, çekim eki alabilir.
Yalnızca kıyıdaki evin kiralık olduğunu söylediler.
Aileler yarın Abant’a pikniğe gidecek.
Geçtiğimiz akşam onu sinemada gördüm.
Türemiş Fiil Nedir?
Yapım eki almış fiildir.
Ne yapacağını şaşırdı. (şaş-ır-dı)
Bu sene İzmir’e yerleşeceğiz. (yer-leş-ecek-iz)
Yeni eğitim yılı haftaya başlıyor. (baş-la-yor)
Birleşik Fiiller Nelerdir?
- Yardımcı Eylemle Oluşturulan Birleşik Fiil
- Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiil
- Kurallı Birleşik Fiil
Yardımcı Eylemle Oluşturulan Birleşik Fiil
İsim ve isim soylu sözcüklerle yardımcı fiillerden birinin kullanılmasıyla oluşturulan fiillerdir.
Yardımcı fiiller şunlardır: etmek, eylemek, olmak, buyurmak, kılmak
İsim + Yardımcı Fiil
Aracınızı buraya park etmeyin.
Beş dakika içinde hareket edeceğiz.
Okumak için bu kitapta karar kıldı.
Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiil
Bir veya birden fazla isim soylu sözcük bir eylemle birleşir. Eylemler gerçek anlamından uzaklaşır.
Deyimler buna verilebilecek en güzel örneklerdir.
Kamptan sonra yorgun düştü.
O gece gözüme uyku girmedi.
Bu yoldan asla vazgeçmeyeceğim.
Kurallı Birleşik Fiil
İki fiilin belirli bir kurala göre bir araya gelmesiyle oluşan fiillerdir. Daima bitişik yazılırlar. 4’e ayrılırlar:
- Yeterlilik
- Tezlik
- Süreklilik
- Yaklaşma
Yeterlilik: “-ebil” ekiyle oluşturulur. Olasılık, isteki ihtimal, rica anlamı katar.
Tezlik: “-iver” ekiyle oluşturulur. Hemen, çabukluk anlamı katar.
Süreklilik: “-egel, -ekal, -edur” ekleriyle yapılır. Cümleye eylemin bitmediği, devam ettiği anlamı katar.
Yaklaşma: “-eyaz” ekiyle yapılır. Cümleye “az kalsın” anlamı katar.
Edat (İlgeç) Nedir?
Tek başına anlamı ve görevi olmayan, kendinden önce gelen sözcükle öbekleşerek anlam ve görev kazanan sözcüklerdir.
- Ek Almadan Kullanılan Edatlar
Gibi, kadar, için, üzere, sanki, denli, ile, değil…
- “Sadece” Anlamı Veren Edatlar
Ancak, tek, yalnız, biri, sade, sadece…
- Hal Ekleriyle Öbekleşen Edatlar
-e doğru, -e karşı, -e göre, -e rağmen, -e dek…
Bağlaç Nedir?
Kelime, kelime gruplarını ve cümleleri birbirine bağlayan sözcük türüne bağlaç denir.
- “Dahi” Anlamındaki Bağlaçlar
de, bile, hatta, üstelik…
- “Neden” Anlamındaki Bağlaçlar
çünkü, zira, madem, mademki
- Tekrarlı Bağlaçlar
ne…ne, hem…hem, ya…ya, ister…ister
- “Karşıtlık” Anlamındaki Bağlaçlar
yalnız, ancak, fakat, ama, lakin, halbuki, oysaki, ne var ki…
Yorum gönder