TÜRKÇE DERSLERİ-6.SES BİLGİSİ

Ünlü Uyumları

Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık – İncelik Uyumu)

Türkçede 8 adet ünlü harf (a,e,ı,i,u,ü,o,ö) bulunmaktadır. Büyük ünlü uyumunu anlayabilmek için bu ünlü harflerin hangilerinin kalın hangilerinin ince ünlüler olduğunu bilmek gerekir.

Kalın Ünlüler: a, ı, o, u

İnce Ünlüler: e, i, ö, ü

Bir sözcüğün büyük ünlü uyumuna uyması için ilk hecesinde kalın bir ünlü varsa devam eden hecelerinde de kalın ünlü bulunmalı, ilk hecede ince ünlü varsa devam eden hecelerde de ince ünlü olmalıdır.

Örnek Kelimeler;

• VATANIM; Kullanılan tüm ünlü harfler kalın ünlüdür.
• ÖYKÜLERİ; Kullanılan tüm ünlü harfler ince ünlüdür.

NOT: Tek heceli kelimelerde ve birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

NOT: Türkçede kullanılan ekler çoğunlukla kök kelimedeki eklere göre değişiklik gösterdiği için büyük ünlü uyumuna uymaktadır. Örneğin -de eki Türkçe kelimesine geldiğinde Türkçede olacağı gibi araba kelimesine eklendiğinde arabada olacaktır ve bu durumda büyük ünlü uyumu korunacaktır. Ancak “-ki, -ken, -leyin, -yor, -daş, -gil” gibi ekler bir kelimeye eklendiğinde değişime uğramaz. Bu durumda da bazen büyük ünlü uyumu bozulacaktır.

Örnek; “Onun” büyük ünlü uyumuna uyan bir kelime iken -ki eki aldığında “onunki” olacaktır ve artık büyük ünlü uyumuna uymamaktadır.

Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük – Yuvarlaklık Uyumu)

Küçük ünlü uyumunu anlayabilmek için alfabedeki ünlü harflerin hangilerinin düz veya yuvarlak, dar veya geniş olduğunu bilmek gerekir.

Düzlük ve yuvarlaklık harfler söylenirken dudaklarınızın aldığı şekle göre belirlenir.

Düz Ünlüler: a, e, ı, i (Bu harfler telaffuz edilirken dudaklarımız düz bir şekildedir)

Yuvarlak Ünlüler: o, ö, u, ü (Bu harfler telaffuz edilirken dudaklarımız yuvarlak bir şekildedir)

Genişlik ve darlık ise harfler söylenirken ağzımızın açıklığına göre belirlenir.

Dar Sesli Ünlüler: ı, i, u, ü

Geniş Sesli Ünlüler: a, e, o, ö

Türkçe bir sözcükte küçük ünlü uyumunun sağlanabilmesi için düz ünlülerden sonra düz; yuvarlak ünlülerden sonra düz–geniş ya da dar–yuvarlak ünlüler gelmelidir. Bunu aşağıdaki gibi açıklayabiliriz;

• İlk hecede a ya da ı ünlülerinden biri varsa sonraki hecelerde a ya da ı ünlüleri gelmelidir.
• İlk hecede e ya da i ünlülerinden biri varsa sonraki hecelerde e ya da i ünlüleri gelmelidir.
• İlk hecede o ya da u ünlülerinden biri varsa sonraki hecelerde a ya da u ünlüleri gelmelidir.
• İlk hecede ö ya da ü ünlülerinden biri varsa sonraki hecelerde e ya da ü ünlüleri gelmelidir.

Örnek Kelimeler;

• ÖĞRETMEN; İlk sesli harf olan ö’den sonra yukarıdaki listemizde de belirtildiği şekilde e sesli harfi kullanılmıştır.
• DAVULCU; İlk sesli harf olan a’dan sonra yukarıdaki listemizde de belirtildiği şekilde u sesli harfi kullanılmıştır.

NOT: Yukarıdaki listeden de anlaşılacağı üzere Türkçe sözcüklerin ilk hecelerinde o ve ö ünlü harfleri bulunmaz. Eğer ilk hece bu iki ünlü harften biri bulunuyorsa kelime Türkçe değildir.

NOT: Tek heceli sözcüklerde ve birleşik kelimelerde küçük ünlü uyumu aranmaz.

Ses Olayları

Ünsüz Benzeşmesi (Ünsüz Sertleşmesi)

Sert ünsüzlerden (f, s, t, k, ç, ş, h, p) biri ile biten bir kelime sonuna yumuşak ünsüzlerden (c, d, g) biriyle başlayan bir ek aldığında bu ekte yer alan yumuşak ünlüler sertleşecektir.

Sert Ünsüzler; f, s, t, k, ç, ş, h, p (Bu harflerin akılda kalıcı olması için FıSTıKÇı ŞaHaP şeklinde kodlanabilir)

Yumuşak Ünsüzler; c, d, g

Sert ünsüzle biten bir kelimeye yumuşak ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde;

• c harfi ç’ye
• d harfi t’ye
• g harfi k’ye dönüşecektir.

Örnek Kelimeler;

• BALIK kelimesine -cı eki geldiğinde BALIKCI değil, gelen ekteki c harfi sertleşerek BALIKÇI olacaktır.
• SINIF kelimesine -da eki geldiğinde SINIFDA değil, gelen ekteki d harfi sertleşerek SINIFTA olacaktır.

NOT; Birleşik kelimelerde, terimlerde ve başka dillerden dilimize geçmiş sözcüklerin göv­delerinde ünsüz benzeşmesi aranmaz. Örneğin; AKCİĞER (birleşik kelimedir bu nedenle ünsüz benzeşmesi aranmaz), ÜÇGEN (bir terimdir bu nedenle ünsüz benzeşmesi aranmaz).

Ünsüz Yumuşaması (Ünsüz Değişimi)

Sert ünsüzlerden “p – ç – t – k” biten bir kelimeye sesli harf ile başlayan bir ek getirildiğinde, bu sözcüğün sonundaki ünsüz yumuşayarak “b – c – d – g” ye dönüşür.

• p harfi ile biten kelimeye sesli harf ile başlayan bir ek geldiğinde b harfine
• ç harfi ile biten kelimeye sesli harf ile başlayan bir ek geldiğinde c harfine,
• t harfi ile biten kelimeye sesli harf ile başlayan bir ek geldiğinde d harfine,
• k harfi ile biten kelimeye sesli harf ile başlayan bir ek geldiğinde g veya ğ harflerine dönüşerek yumuşar.

Örnek Kelimeler;

• KİTAP sözcüğüne -ı eki geldiğinde KİTAPI değil, sondaki p harfi yumuşayarak KİTABI olacaktır.
• UÇAK sözcüğüne -a eki geldiğinde UÇAKA değil, sondaki k harfi yumuşayarak UÇAĞA olacaktır.

NOT; Bazı tek heceli sözcüklerde ünsüz yumuşaması olmaz. Örneğin suç kelimesine -u eki getirildiğinde sonraki sert ünsüz yumuşatılmaz. Süt-ü, top-u, at-ı şeklinde örnekler çoğaltılabilir.

NOT; Yabancı kökenli sözcüklerde de yumuşama olmaz. Örneğin; Hukuk-a, devlet-e gibi kelimelerde sondaki sert sessiz harf yumuşatılmaz.

NOT; Özel adlara gelen eklerde de yazarken yumuşama yapılmaz ancak yumuşama varmış gibi okunur. Örneğin Sinop’a, Umut’un, Gaziantep’in.

Ses Düşmesi (Hece Düşmesi)

Ünlü Düşmesi

Son hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) harf bulunan sözcükler ünlü harfle başlayan bir ek aldıklarında son hecedeki dar ünlü düşer. Bu olaya ünlü düşmesi denir. Sözcükte bir ünlünün düşmesi bir hecenin eksilmesine neden olduğundan ünlü düşmesi, hece düşmesi olarak da adlandırılır.

Örnek Kelimeler;

• KARIN kelimesine -ı eki geldiğinde KARINI değil, son hecesi düşecek KARNI olacaktır.
• OMUZ kelimesine -um eki geldiğinde OMUZUM değil, son hecesi düşecek OMZUM olacaktır.
• BURUN kelimesine -u eki geldiğinde BURUNU değil, son hecesi düşecek BURNU olacaktır.

NOT; ikilemelerde ünlü düşmesi olmaz. Örneğin omuz omuza, burun buruna, gönülden gönüle gibi.

NOT; Bazı sözcüklerde ve özel adlarda da ünlü düşmesi olmaz. Örneğin Ufuk’a, biçime, seçime gibi.

NOT; Bazı sözcükler yapım eki alarak türetilirken ünlü düşmesi görülür. Örneğin ayırmak sözcüğüne –ım eki geldiğinde ayırım değil, son hece düşerek ayrım olacaktır. Koku kelimesi koklamak fiiline dönüşürken de aynı şekilde arada ki u harfi düşecektir. Örnekler çoğaltılabilir.

NOT; Bazı birleşik sözcüklerde de ünlü düşmesi görülmektedir. Örneğin sabır ve etmek kelimeleri birleştiğinde sabıretmek değil, sabretmek olacaktır. Aynı şekilde kayıp ve olmak sözcükleri birleştiğinde de kayıpolmak değil, kaybolmak olacaktır.

Ünsüz Düşmesi

Genellikle “k” sessiz harfi ile biten kelimelerin sonuna “-cık, -cik, -cuk, -cük, -cak, -cek” ekleri gelerek oluşturulacak kelimelerde “k” harfi düşecektir.

Örnek Kelimeler;

• KÜÇÜK kelimesine -cük eki eklendiğinde yeni sözcük KÜÇÜKÇÜK değil, KÜÇÜCÜK olacaktır.
• UFAK kelimesine -cık eki eklendiğinde yeni sözcük UFAKCIK değil, UFACIK olacaktır.

Ses Türemesi

Ünlü Türemesi

Sözcüğün kendisinde yer almayan bir ünlü harfin -cık, -cik eklerinin gelmesi ile türemesi olayıdır.

Örnek Kelimeler;

• DAR sözcüğüne -cık eki geldiğinde yeni sözcükte kökte yer almayan bir “ı” harfi türeyecek ve yeni kelime DARACIK olacaktır.
• BİR sözcüğüne -cik eki geldiğinde yeni sözcükte kökte yer almayan bir “i” harfi türeyecek ve yeni kelime BİRİCİK olacaktır.

Ünsüz Türemesi

Kelimenin kökünde yer almayan ancak kelimeye gelen ek sonrasında veya başka bir kelime ile birleşmesi sonucu ortaya ilave bir ünsüz harf gelmesi durumudur.

• AF ve ETMEK kelimeleri birleştiğinde oluşacak yeni kelimede bir “f” harfi türeyecek ve yeni kelime AFFETMEK olacaktır.
• HİS kelimesine -im eki getirildiğinde yeni oluşacak kelimede bir “s” harfi türeyecek ve yeni kelime HİSSİM olacaktır.

Ünlü Daralması

Geniş ünlü (a, e) ile biten kelimeler “-yor” eki aldığında, kelimenin sonundaki geniş ünlüler daralarak “ı – i – u – ü” dar ünlülerine dönüşür.

• BAŞLA kelimesine -yor eki getirildiğinde sondaki a ünlüsü daralacak ve yeni kelime BAŞLIYOR olacaktır.
• ŞUÇLA kelimesine -yor eki getirildiğinde sondaki a ünlüsü daralacak ve yeni kelime SUÇLUYOR olacaktır.
• GÖZLE kelimesine -yor eki getirildiğinde sondaki e ünlüsü daralacak ve yeni kelime GÖZLÜYOR olacaktır.

NOT; “de-“ ve “ye-“ fiillerine gelen ekler arasına kaynaştırma harfi olan “y” kullanılır. Bu kaynaştırma harfinden önceki geniş ünlüde de aynı şekilde daralma olacaktır. Örneğin YE fiiline –ecek eki ekleneceğinde araya “y” kaynaştırma harfi gelecek ve “e” geniş ünlüsünde daralma olarak yeni gelime YİYECEK olacaktır.

Ulama

Telaffuz ile ilgili bir ses olayıdır. Ünsüz harf ile biten bir kelimeden sonra ünlü harf ile başlayan bir kelime geldiğinde iki kelime birbirine bağlanarak okunur. Ulama yalnızca konuşma sırasında olur yazı diline aktarılmaz.

Örnek Cümleler;

• İlk sınavından kırk beş almış. Bu cümlede beş ve almış kelimeleri bu şekilde ayrı yazılır ancak okurken sanki birleşikmiş gibi beşalmış şeklinde okunur.

NOT; Sözcüklerin arasında bir noktalama işareti varsa ulama yapılmaz. “Nar, ağaçta yetişen bir meyvedir” cümlesinde nar ve ağaç kelimeleri arasında virgül olduğu için ulamadan söz edilemez.

Kaynaştırma Ünsüzleri (Koruyucu Ünsüzler)

Türkçe bir kelimede iki ünlü harf yan yana gelmez. Bu nedenle ünlü harf ile biten bir kelimenin sonuna ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde iki ünlünün arasına “n, s, ş, y” kaynaştırma harflerinden biri getirilir.

Örnek Kelimeler;

• KEDİ sözcüğüne -in eki getirildiğinde araya “n” kaynaştırma harfi eklenecek yeni sözcük KEDİNİN olacaktır.
• YEDİ sözcüğüne -er eki getirildiğinde araya “ş” kaynaştırma harfi eklenecek yeni sözcük YEDİŞER olacaktır.
• BABA sözcüğüne -ı eki getirildiğinde araya “s” kaynaştırma harfi eklenecek yeni sözcük BABASI olacaktır.

Kaynak